İnsan hakları örgütü Memorial’in tasfiyesine ilişkin bilgi notu
Uluslararası Memorial ve HRC Memorial’in tasfiye edilmesi kararıyla sonuçlanan süreci Hafıza Merkezi olarak endişe ile takip ettik. Rusya’da siyasal şiddetin hafızası ve hakikat hakkı üzerine çalışan kardeş kuruluşumuz Memorial’in paylaştığı bilgi notunu Türkçeye çevirerek paylaşıyoruz. İşleyen hukuki süreci ve Rusya’da yürürlükte olan Yabancı Ajan Kanunu’nun sivil toplum ile bağımsız medya üzerinde hangi biçimlerde baskı aracı olarak kullanıldığını detaylı bir şekilde açıklayan bilgi notunu dikkatinize sunuyoruz. İnsan hakları savunucularına ve bağımsız medyaya yönelik bu yeni baskı dalgasının yalnızca Rusya toplumu için değil, bölgede hak mücadelesi yürüten pek çok insan hakları savunucusu için endişe verici olduğunun farkındayız.
İnsan haklarının korunması alanında faaliyet gösteren Memorial, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve modern Rusya’daki siyasi baskı üzerine çalışan en büyük araştırma merkezi. Memorial, şu anda iki temel tüzel kişilikten oluşuyor: Uluslararası Memorial ve İnsan Hakları Merkezi (HRC) Memorial. Bunun yanında Rusya genelinde yaklaşık 50 farklı Memorial faaliyet gösterirken, Ukrayna’da altı ve Belçika, Almanya, Fransa, İtalya ile Çekya’da da birer Memorial bulunuyor. Uluslararası Memorial, hem SSCB ve modern Rusya yönetimlerinin faili olduğu siyasi baskının tarihini araştırıyor hem de bu baskının mağdurlarına yönelik ruhsal ve hukuki onarımı teşvik ediyor. HRC Memorial ise Kuzey Kafkasya genelinde insan hakları alanında çalışıyor. Bu çalışmalara göçmen hakları, siyasi tutuklulara destek ve Rusya vatandaşlarının haklarını AİHM önünde korumak da dahil. Rusya merkezli insan hakları ve medya projesi OVD-Info’nun da önemli bir partneri olan HRC Memorial’in tasfiye edilmesi, bu proje kapsamında devam etmesi planlanan faaliyetleri de tehlikeye atıyor. [HM notu: OVD-Info, Civil Rights tarafından verilen 2021 Sivil Haklar Savunucusu Ödülü’nü kazanmıştı.]
Uluslararası Memorial’in kapatılmasına ilişkin davada karar çıkmasından önce toplam dört duruşma görüldü. Rusya Yüksek Mahkemesi, 28 Aralık 2021 tarihinde Uluslararası Memorial’in tüm yapısal birimlerinin tasfiye edilmesine hükmetti. Memorial’in Sovyet tarihini çarpıttığını iddia eden başsavcılık, “SSCB’nin terörist bir devlet olarak yansıtıldığını ve SSCB hakkında yanlış bir imaj çizilerek devlet yetkililerine saldırı niteliğinde eleştirilerde bulunulduğunu” öne sürdü. Savcılığa göre devlet, eleştiriden muaf. Son duruşmanın ardından bunun tamamen siyasi bir karar olduğuna emin olduk. Trajedilerin hafızası ve siyasi terörün geçmişi tüm post-Sovyet halkları için çok hayati bir mesele. Bu karar, açık bir şekilde çok daha acımasız bir baskı döneminin habercisi.
HRC Memorial’in kapatılması talebiyle açılan davada görülen dört duruşma sonunda bir sonraki duruşmanın 29 Aralık 2021 tarihinde görülmesi kararlaştırılmıştı. Bu, yetkililerin HRC Memorial’in kapanmasına ilişkin kararı tatil dönemine (yeni yıl ve Noel döneminde Rusya’da on günlük bir tatil yapılır) denk getirmek için verdiği bilinçli bir karardı. On günlük tatil döneminde halkın ilgisi ve odağı başka konularda olacağı için bu karara karşı kamuoyunda görece daha az tepki oluşacağını düşündüler.
Moskova Kent Mahkemesi, 29 Aralık tarihinde HRC Memorial’in kapatılmasına hükmetti. Bu duruşma sırasında savcılık, HRC Memorial’in “mali faaliyetlerini şeffaf olmayan bir şekilde yürüttüğünü” ve “istikrarlı bir şekilde Rusya Federasyonu Anayasası’nı yok saydığını” iddia etti.
Savcılık açık bir şekilde HRC Memorial’in terörist ve aşırıcı faaliyetleri haklı gösterdiğini iddia etti. HRC Memorial, yıllardır Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi’nin (AKPM) “siyasi tutuklu” tanımına ilişkin 2012 yılında aldığı kararda belirlenen kriterleri temel alarak ülkedeki siyasi tutukluların listesini yayınlıyor.[1] En düşük tahminlere göre mevcut siyasi tutuklu listesinde şu anda 426 kişi bulunuyor. Bu kişilerden 343’ü dini gerekçelerle yargılanıyor. Bu sayıdan ayrı olarak, tutuklu olmayan toplam 559 kişi hakkında ise yine siyasi gerekçelerle cezai soruşturma açılmış durumda. Bu kişileden bazıları Rus yetkililer tarafından terörist ve aşırıcı olarak tanımlanıyor. HRC Memorial, bir kişiyi “siyasi tutuklu” olarak tanımlamanın o kişilerin eylemlerini, görüşlerini ya da açıklamalarını benimsediği ya da onayladığı anlamına gelmediğini söylüyor ve bu sorumluluk reddine ilişkin bir feragâtnameleri var. Bunun yanında, savcılığın siyasi aşırıcılık ve terörizm faaliyetlerini haklı çıkarma iddiasına ilişkin sunduğu rapor, yaklaşık bir düzine bilirkişi tarafından incelendi. Hepsi bu raporun çok vasıfsız olduğunu ve raporu kaleme alan kişilerin yetkinliği hakkında ciddi şüpheleri olduğunu ifade etti.
“Aşırıcılık” argümanı, savcılığın HRC Memorial’in OVD-Info projesiyle olan ilişkisinden bahsetmesiyle daha da şiddetlendi. OVD-Info’nun web sitesi kısa süre önce Rusya Federal Bilgi Teknolojileri ve Kitle İletişim Denetleme Kurumu Roskomnadzor’un talebi doğrultusunda engellenmişti.
Roskomnadzor, OVD-Info projesinin “terörizmi ve aşırıcılığı teşvik etme amacı taşıdığının” Moskova’da bulunan Lukhovitsky Bölge Mahkemesi tarafından tespit edildiğini öne sürdü. Kurumun iddiasına göre mahkeme ayrıca projenin sosyal medya hesaplarının tüm sosyal medya platformlarından kaldırılmasına hükmetti. Bize ne illegal bir içeriğin kaldırılmasına yönelik herhangi bir talep, ne de bu mahkeme önünde görülen herhangi bir duruşmaya ya da web sitesinin engellenmesine ilişkin bir bilgi iletildi. Bu konuya dair bilgi talep edebilmek için karardan etkilenme ihtimalimiz olduğuna ilişkin kanıt sunmamız gerekiyor. Bunun devlet tarafından uygulanan bir sansür olduğunu ve bu hamlenin yetkililerin Rusya’daki sivil topluma karşı baskısını büyütmek için ilk adım olduğunu düşünüyoruz.
Dahası, HRC Memorial’in tasfiye edilmesi talebiyle açılan davanın karar duruşması sırasında savcılık, OVD-Info’nun rutin savunuculuk faaliyetlerini ve uluslararası insan hakları savunma mekanizmalarını kullanmasını Rusya Federasyonu’nun siyasi yapısını istikrarsızlaştırma çabası olarak değerlendirdi. Bu tip bir anlayışın diyalog olasılıklarının daralacağına yönelik bir işaret olmasından endişe duyuyoruz. Rusya’daki insan hakları savunucularının uluslararası kurumlarla iletişim ve işbirliği kurmasının tehlikeli hale geleceği bir durumla karşı karşıya olabiliriz.
Bu koşullar göz önünde bulundurulduğunda, HRC Memorial’in tasfiye edilmesinin siyasal zulümün kapsamını gizlemeye yönelik bir çaba olarak görüyor ve şiddetli bir devlet sansüründen farksız olduğunu düşünüyoruz.
Uluslararası Memorial bu kararı temyiz edecek – fakat karar Yüksek Mahkeme’den çıktığı için, Rusya yargı sisteminde bu kararı temyiz yetkisine sahip tek kurum yine Rusya Yüksek Mahkemesi’nin kendisi. HRC Memorial de Moskova Kent Mahkemesi’nin verdiği kararı istinafa taşıyacak. Eğer bu başvuru olumlu sonuçlanmazsa, Yüksek Mahkeme’ye temyiz başvurusu yapılacak. Buna ek olarak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de 29 Aralık tarihinde Mahkeme İç Tüzüğü’nün 39. Maddesi uyarınca aldığı geçici tedbir kararında Rusya hükümetinden bu tasfiye kararının infazının durdurulmasını talep etti. AİHM, bu geçici tedbirin 9988/13 no’lu Ecodefence ve diğerleri/Rusya başvurusuna ilişkin karar çıkana kadar geçerli olması gerektiğini bildirdi. [HM notu: Söz konusu başvuru, Rusya’da faaliyet gösteren 61 sivil toplumu örgütü tarafından Rusya’da yürürlüğe giren “Yabancı Ajan Kanunu’nun” niteliğiyle ilgili yapıldı. Kurumların hepsi bu kanunun Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesince güvence altına alınan ifade özgürlüğü ile toplantı ve dernek kurma özgürlüğü hakkını ihlal ettiğini öne sürerken, kimi başvurucu kurumlar ek olarak bu kanunun ayrımcılık yasağı ve hakların siyasi saikle kısıtlanmasını engelleyen maddeleri ihlal ettiğini savunuyor.] Halen AİHM önünde bekleyen başvurunun arasında Memorial’in de bulunduğu başvurucularından bazıları çoktan kapatıldı bile.
Kapatılma kararlarının ana gerekçesi, yabancı ajan kanunu ihlaliydi. Bu düzenleme gerekçe gösterilerek uygulanan ayrımcı hukuki yaptırımlar, daha önce emsali görülmemiş bir noktaya geldi. “Yabancı ajan listesi”nde şu anda toplam 75 STÖ, 36 medya kuruluşu, 67 gerçek kişi ve OVID-Info’nun da aralarında bulunduğu altı adet tescil edilmemiş sivil örgüt bulunuyor. Buna ek olarak, 50 adet yabancı kâr gütmeyen kurum da Rusya tarafından “sakıncalı” ilan edildi. Rusya toplumu için giderek artan bir aciliyet taşıyan bu kanun, yetkililerin baskı için kullandığı temel araç haline geldi.
İnsan hakları savunucularına ve bağımsız medyaya yönelik bu yeni baskı dalgasının son derece ürkütücü ve endişelendirici olduğunu ve gelecekte tüm sivil toplum örgütleri üzerinde daha geniş bir baskı kurma imkânına zemin hazırladığını düşünüyoruz. Örneğin, insan hakları savunucularının mültecilere ve göçmenlere ücretsiz destek sağlamasını mümkün kılan Civic Assistance Committee adlı kurumun faaliyet gösterdiği binayı boşaltması istendi.[2] Moskova Emlak İdaresi, kurumla 2011 yılında yapmış olduğu kira sözleşmesini feshetti. Şimdi binayı boşaltmak için 40 günleri var ve eğer bu süre içinde ofislerini boşaltmazlarsa para cezasına çarptırılacaklar.
Buna ek olarak, Rusya parlamentosunun 24 Aralık 2021 tarihinde kabul ettiği yasa tasarısı,[3] “terörist eylemleri de içeren aşırıcı faaliyetlerin teşvik edildiği ve desteklendiğine” ilişkin delilleri ve gerekçelendirmelere dair bilgiye erişimi kısıtlayan mevcut hukuk dışı uygulamaları genişleterek, bu bilgilere erişimin engellenmesine ilişkin kararların duruşma dahi görülmeden alınmasını mümkün kılıyor. Görünüşe bakılırsa yetkililer kaynaklara erişimi engellemeyi ve ifade özgürlüğünü kısıtlamayı kendileri için daha kolay kılacak araçlar geliştirmeye hazırlanıyor. Rusya’da günümüzde yürürlükte olan yasal uygulama, terörizm ve aşırıcılığı destekleme tanımını halihazırda çok geniş ve öngörülemez kılıyor. Siyasi aşırılığa ilişkin bir akademik araştırma yapmak ve bu olguyu ya da şiddetli siyasi hareketleri masaya yatıran herhangi bir kamusal tartışma yürütmek, aşırıcı ve terörist faaliyetlerin “savunulduğuna” dair yeterli gerekçe olarak kabul ediliyor. Aynı zamanda bu konuya ilişkin son derece muğlak kıstaslar belirlenmiş olması insan hakları örgütleri ve medyanın yanı sıra bu örgütler bünyesinde faaliyet gösteren hak savunucuları ve gazeteciler için büyük tehlike teşkil ediyor.
[1] En güncel liste için bkz: https://memohrc.org/en/publicationstypes/bulletin/list-individuals-recognised-political-prisoners-memorial-human-rights-4
