Kayıplar lügâtı: 'Pijama'nın, kaybedilenlerin yakınları için anlamı başka

“Berfo Ana oğlu kaybolduktan sonra kapıyı hiç kilitlemediğini söylemişti. Kapı, bitmeyen bir umudu temsil ediyordu ama bu umut hayatla kurulan ilişkiyi güçlendiren bir umut değil, kaybın kabulü için ihtiyaç duyulan çizginin çekilmesine engel olan bir umut.”

İnsan hakları çalışanları olarak farklı anlatım biçimlerine ihtiyaç duyulduğu fikriyle hareket eden Hafıza Merkezi bu amaçla bir çalıştay düzenledi. Yaratıcı alanlarda çalışanların bir araya geldiği çalıştayda öne çıkan önerilerden biri “Kayıplar Lügâtı” olmuş. Fikri öneren Pınar İlkiz, “Oğuz Atay’ın “kelimeler, kelimeler albayım… bazı anlamlara gelmiyor” cümleleriyle, sözcüklerin kişiden kişiye anlamının değişebileceğini ifade ediyor.

(Kaynak: Gazere Duvar, 9 Kasım 2018, http://bit.ly/2JUlZFi)

Hakikat Adalet ve Hafıza Merkezi (Hafıza Merkezi), Kasım 2011 tarihinde bir grup avukat, gazeteci ve insan hakları savunucusu tarafından kurulan İstanbul merkezli bir dernek. Özellikle 90’lı yıllarda yaşanan ağır insan hakları ihlallerinin evrensel standartlarda belgelenmesi, emsal olabilecek davaların takibi ve hak ihlallerine ilişkin gerçeklerin toplumun geniş kesimlerine anlatılmasına yönelik faaliyetler yürütüyor.

Fakat sıkıntı şu ki, yaşananların geçmişte olması sebebiyle bu ve benzer çalışmalar kamuoyunun ilgisini nadiren çekebiliyor. Bu yüzden insan hakları alanında çalışanların toplumun geri kalanına ulaşmasını hedefleyen farklı anlatım biçimlerine ihtiyaç duyuluyor. Hafıza Merkezi, bu amaçla ilk defa 2017 yılının başında bir çalıştay düzenledi. Çalıştayda veri görselleme, tasarım, video kurgu, animasyon ve yazılım gibi yaratıcı alanlarda çalışanlar bir araya getirildi ve onlara fikirleri, projeleri soruldu. Ortaya çıkan anlatma biçimlerinden biri “Kayıplar Lügâtı” oldu. Fikri öneren ise gazeteci olarak da tanınan Pınar İlkiz’di.

Çalışmanın koordinatörü Kerem Çiftçioğlu, yaşananlara yönelik ilgiyi artırmak için farklı anlatım biçimlerine ihtiyaç duyulmasının sebebini şöyle anlatıyor, “İnsan hakları alanında çalışan kuruluşlar, ağırlıklı olarak hukuk ve sosyal bilimler disiplini etrafında değişim yaratmak için çabalar. Toplumu ikna etmek, onlara meseleleri anlatmak için başka alanlardan da yararlanmak gerekiyor. İletişimin bu yanı güçlü olduğumuz bir alan değil.”

‘İnsanların ilgisinin azalması doğal’

Kayıplar, faili meçhuller ve hak ihlallerinin bir dolu örneği olan Türkiye tarihinde özellikle 90’lı yılların bahsi geçiyor. Günümüzde de devam eden hukuksal süreçlere olan ilgi ise zayıf. Çiftçioğlu, zaman geçtikçe bu konulara olan ilginin azalmasını şöyle izah ediyor: “Yaşananlar çok ağır konular. İnsanlar bunları her an konuşmak istemiyorlar. Kaldı ki sürekli olarak aynı düzeyde takip edilmesini isteyemeyiz. İnsanları gündelik hayatları içinde yakalayan bazı iletişim araçlarını kullanmak gerekiyor. Bizim raporlarla anlattığımız, verilere dönüştürdüğümüz bir insanlık durumunu hikayeleştirdiğimizde başka bir anlam dünyası yaratmış oluyoruz. Meseleyi, olgusal olarak ortaya koymak analitik yaklaşım. Bu çok önemli. Tartışma zemini ve bilgi referansı oluşturuyor. Fakat bunun ötesinde duygusal referansları da kullanmak önemli.”

‘Pijama, kayıp yakınlarının hafızasında kalmış bir imge’

“Zorla kaybedilenler lügatı” işte bu ihtiyaçla başlayan ve kaybedilenlerin yakınlarının yaşadığı acıyı kelimelerin nesnel anlamlarını kullanarak anlatmayı hedefleyen bir sosyal medya kampanyası. Fikir 11 Şubat 2017 tarihinde düzenlenen çalıştayda Pikan Ajans’ın kurucularından Pınar İlkiz tarafından önerilmiş. “Herkes kendi öznel deneyimleri etrafında eşyalarla farklı bağlar kurar. Bu türden ilişkilenme evrensel bir şey. Kayıplar meselesini anlatmak için eşyalarla ve kavramlarla kurduğumuz bu nesnel ilişkilerin gücünü kulanmak istedik” diyerek anlatıyor Çiftçioğlu.

Kerem Çiftçioğlu

Kerem Çiftçioğlu’nu etkileyen iki sözcük “kapı” ve “pijama.” Peki “kapı”, kayıp yakınları için ne ifade ediyor?

“Kayıpların kapıyla ve telefonla kurduğu ilişki çarpıcı. ‘Kapı’, Berfo Ana’nın çok alıntılanan bir sözünden geldiğimiz bir örnek. Oğlu kaybolduktan sonra kapıyı hiç kilitlemediğini söylemişti. Bu beni çok etkilemişti. Kapı, bitmeyen bir umudu temsil ediyordu ama bu umut hayatla kurulan ilişkiyi güçlendiren bir umut değil, kaybın kabulü için ihtiyaç duyulan çizginin çekilmesine engel olan bir umut.”

Diğer sözcük ise “pijama.” Hikayesi ise şöyle: “Bu bizim kayıp yakınlarıyla yaptığımız derinlemesine görüşmelerde izine rastladığımız bir şeydi. Sabahın erken saatlerinde apar topar evinden alınan insanların, pijamalarını bile değiştirmeye fırsat bulamamaları sebebiyle o ana dair hafızada kalmış bir imge. Evin belki de ekmek kazanan figürünün bu kadar kırılgan bir şekilde hafızada kalmış olması açısından çok çarpıcı bir örnek.

‘Beyaz Torus genç kuşaktan birine bir şey ifade etmeyebilir’

Dört yıl Uluslararası Af Örgütü’nde Medya ve İletişim Koordinatörü olarak çalışan fikir sahibi Pınar İlkiz ise Türkiye’deki birçok sivil toplum kuruluşuyla çalışma fırsatı bulmuş ve bu zaman zarfında ihtiyaçların neler olduğunu gözlemlemiş bir isim. İlkiz, ortağı Erkan Demir’le birlikte Aralık 2015’te bir sivil toplum ajansı olan Pikan Ajansı kurmuş. Pikan, STK’ların iletişim, kaynak ve kapasite geliştirme alanları üzerine çalışıyor.

O da “Kayıplar Lügatı”nın fikir olarak ortaya çıkışını şöyle anlatıyor, “Sözcüklerle insanın kurduğu ilişki, uzun süredir düşündüğüm bir şeydi. Yapıbozumcu* bakışla yola çıktım denilebilir. Sözcüklerin anlamlarının içi boşaltılıyor ya da her şeyin anlamı bir şekilde değişiyor. Aslında artık bazı şeyler bildiğimiz şeyler değil. Mesela, 60 yaşında birinin ‘kaliteli zaman geçirmek’ kavramından anladığıyla, 20 yaşında birinin anladığı bir değil. Şimdi, 20 yaşında birine, ‘kaliteli zaman geçirmek’ desen, ‘Uff ne yani? Telefonları mı bırakacağız, ne istiyorsun benden’ diyecek. Bir yandan da bazı şeylerin anlamı yıllarla birlikte kayboldu. Bunun en büyük örneği ‘Beyaz Toros.’ Şimdi, 20 yaşlarında birine ‘Beyaz Toros’ dediğinizde bir şey ifade etmeyecek. Aynı şekilde 60 yaşındaki bir insana ‘Oooo favladım seni’ demek de bir şey ifade etmeyecek.”

‘Yakınlarını kaybedenler için başka anlamlar ifade eden sözcükler olduğunu fark ettim’

İlkiz, sözcüklerin ve hatta nesnelerin karşılığının deneyimlere göre değiştiğini dile getiriyor: “Oğuz Atay’ın ‘kelimeler, kelimeler albayım… bazı anlamlara gelmiyor’ dediği yere denk geliyor. Dolayısıyla, bizim bildiğimiz kelimeler var, bazı insanlar için başka şeyler ifade eden kelimeler var. Buradan yola çıktım. Yakın tarihimizi, kimileri için farklı anlamlar ifade eden sözcüklerle anlatmak istedim.”

Pınar İlkiz

İlkiz sözcükleri nasıl yakaladığını da şöyle anlatıyor: “Hafıza Merkezi’nin yayınladığı bütün raporları ve Faili Belli  veri tabanında yer alan hikayeleri, mağdurların anlattıklarını okudum. Gündelik olarak aslında hayatımızda var olan ama yakınlarını kaybedenler için başka bir anlam ifade eden sözcükleri fark ettim.” Örneğin diyor İlkiz: “Pijama…”

“Pijamanın, zorla kaybedilenlerin yakınları için başka bir anlamı var. Çoğumuz için pijama kelimesi ‘Ah bir eve gitsem, pijamaları çeksem de yatıp yuvarlansam’ şeklinde bir cümlenin içinde yer alır. Fakat zorla kaybedilenlerin bazılarının yakınları için durum bambaşka. Raporlardan ve paylaşılan hikayelerden öğrendiğimiz şeylerden biri, kaybedilen insanlardan bazılarının sabah evlerinden götürülmüş oldukları. Sevdiklerinin arkalarından bakarken gördükleri, en son akıllarına kazıdıkları görüntü üstlerindeki pijama.”

Zorla kaybedilenler lügatı, dijital olarak Hakikat Adalet ve Hafıza Merkezi web sitesinde mevcut. Şu anda kesin bir plan ya da öngörü yok. Fakat dijital olarak paylaşılan içeriklerin kamusal dolaşıma da sokulması için görsellerin bez çantalar veya günlük kullanılan diğer eşyalar üzerine basılması düşünülüyor.

* Yapısöküm ya da Dekonstrüksiyon ilk kez post-yapısalcı düşünür Jacques Derrida tarafından ortaya atılan terim. Dilin, kesin hatları olmayan bir araç olduğu kabulüne dayanan post-modern eleştirel yaklaşım.